Από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου δάσκαλο, συγγραφέα
Ολοκληρώνοντας την γεωγραφική περιήγηση στην αρχαία Θεσσαλία, και πριν συνεχίσουμε στην καθ΄αυτό αρχαία Ιστορία της περιοχής, ας δώσουμε λίγα στοιχεία για τη θεσσαλική πρωτεύουσα, τη Λάρισα, και τη μοναδική Μακεδονική πόλη της Θεσσαλίας την Φίλα.
Η λέξη Λάρισσα είναι προελληνική και σημαίνει ακρόπολη. Η κατοίκηση στην πόλη (λόφος Α. Αχιλλίου) είναι συνεχής από τη Χαλκοκρατία μέχρι σήμερα. Εκεί που είναι η Κεντρική πλατεία ήταν η Αγορά της αρχαίας πόλης, με ναούς, δημόσια κτίρια και κατοικίες των αρχόντων. Στην Αγορά σύχναζαν μόνο ελεύθεροι πολίτες , δηλαδή η εύπορη άρχουσα τάξη. Ο υπόλοιπος λαός και οι Πενέστες σύχναζαν στην εμπορική αγορά. Στην πλατεία Ταχυδρομείου πρέπει να βρίσκονταν ο ναός του Κερδώου Απόλλωνα. Το πολίτευμα της Λάρισας ήταν ολιγαρχικό μέχρι το 400 π.Χ. περίπου. Στην εποχή της Ρωμαιοκρατίας καθίσταται έδρα του Κοινού των Θεσσαλών με ανώτερο άρχοντα το Στρατηγό που αντικαθιστά τον τίτλο του Ταγού. Το 140 π.Χ. μάλιστα η Λάρισα αναγορεύτηκε σε πόλη Augusta από τον Οκταβιανό Αύγουστο, ως δείγμα μεγάλης εύνοιας των Ρωμαίων προς την πόλη. Από αυτή την περίοδο έχουμε πολλά ευρήματα, όπως τμήματα δρόμων, βαλανεία (δημόσια λουτρά), κατοικίες, ψηφιδωτά στο κέντρο της πόλης αλλά και σε περίχωρα (Καλό Νερό, Νερόμυλοι κ.α.)
Το σημαντικότερο όμως εύρημα είναι το Αρχαίο Θέατρο της πόλης (Α΄), στα ριζά του λόφου του Φρουρίου, στο οποίο οι εργασίες και οι απαλλοτριώσεις των πέριξ οικοπέδων συνεχίζονται ως σήμερα. Αυτό κατασκευάστηκε στα Ελληνιστικά χρόνια και όταν με τη ρωμαϊκή κατάκτηση, έπαψε να χρησιμοποιείται για θεατρικές παραστάσεις, κατασκευάστηκε το Θέατρο Β΄(1ος π.Χ. αι.) ανάμεσα στο Εργατικό Κέντρο και στο παλαιό κτίριο της Περιφέρειας. Στην πόλη λατρευόταν, σύμφωνα με επιγραφές που έχουν σωθεί, εκτός του Κερδώου Απόλλωνα, η Πολιάς Αθηνά και ο Ελευθέριος Δίας, χωρίς όμως να έχουμε ευρήματα τέτοιων ναών. Άλλοι, μικρότερης σημασίας ναοί, ήταν της Δήμητρας, της Αφροδίτης Ανοσίας (όπου σύμφωνα με την παράδοση κάποιες Λαρισαίες σκότωσαν με λιθοβολισμό την εταίρα Λαΐδα, ίσως επειδή ζήλεψαν τα κάλλη της). Μικρότερα ιερά της Λάρισας ήταν αυτά του Βάκχου, της Εκάτης (Εννοδίας), του Ηρακλή και της Άρτεμης. Τέλος κατά το 2ο αιώνα π.Χ. , επηρεαζόμενοι από το θρησκευτικό συγκρητισμό της εποχής, οι Λαρισαίοι ανήγειραν ιερά προς τιμήν του Σέραπη, του Άνουβη και της Ίσιδας. Ακόμα, σύμφωνα πάντα με τις διασωθείσες επιγραφές, η Λάρισα είχε ένα Ωδείο και δύο Γυμνάσια.
Πολλές πληροφορίες για τα ευρήματα της αρχαιολογικής σκαπάνης στην πρωτεύουσα της Θεσσαλίας, μπορεί να λάβει κάθε ενδιαφερόμενος από το Διαχρονικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Λάρισας στο λόφο του Μεζούρλου.
Αξίζει να αναφερθεί ότι τον 5ο αιώνα π.Χ. στην Λάρισσας έζησε ο φημισμένος γλύπτης Τηλεφάνης από τη Φώκαια της Μικράς Ασίας. Σύμφωνα με τοπική παράδοση, στο εργαστήριό του στη Λάρισα κατασκεύασε το γλυπτό που παρίστανε τη Νύμφη Λάρισα, καθώς και ένα του Απόλλωνα.
Η Φίλα, μια μακεδονική πόλη στη Θεσσαλία
Η πόλη Φίλα ιδρύθηκε πολύ αργότερα από τις υπόλοιπες θεσσαλικές πόλεις από το Μακεδόνα βασιλιά Δημήτριο Β΄ τον Αιτωλικό, λίγο μετά το 240 π.Χ. Ο σκοπός της ίδρυσης της πόλης ήταν ο έλεγχος των στενών των Τεμπών κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων Μακεδόνων και Αιτωλών. Έτσι, προφανώς, η πόλη είχε φρουριακή οχύρωση. Ονομάστηκε Φίλα προς τιμήν της γιαγιάς του Δημητρίου, Φίλας ,που ήταν κόρη του Αντιπάτρου και σύζυγος του Δημητρίου Α΄ του πολιορκητή. Αναφορά στην πόλη Φίλα κάνει ο γεωγράφος Στέφανος Βυζάντιος (6ος αι. μ.Χ.) και πολύ αργότερα ο γνωστός μας από τις έρευνες στα Φάρσαλα Heurzey, Γάλλος περιηγητής που βρήκε νομίσματα με την παράσταση της θεάς Νίκης με τη λέξη ΦΙΛΑ και στην πίσω όψη με το γνωστό μακεδονικό έμβλημα, το ρόπαλο του Ηρακλή. Για τη θέση της πόλης ο Τίτος Λίβιος μας λέει ότι αυτή απείχε 7 χιλιόμετρα δυτικά του Ηρακλείου (Πλαταμώνας). Πιθανότερη θέση της πόλης φαίνεται πως είναι η περιοχή Μπουρουβάρια1 κοντά στα λιγοστά ερείπια του βυζαντινού οικισμού Διαβατό, που είναι ο προκάτοχος οικισμός του σημερινού Πυργετού. Την άποψη αυτή ασπάζονται τόσο ο Heurzey όσο κι ο Desdevise.
ΚΕΙΜΕΝΑ: Επαμεινώνδας Φαρμακίδης: Η θέση της Λάρισας
«Η Λάρισα κειμένη εις την δεξιάν όχθην του Πηνειού ποταμού, ευρίσκεται εις το αυτό σημείον, εις ο και ότε αρχικώς εκτίσθη. Εκ του ονόματος δε αυτής, σημαίνοντος ακρόπολιν, εκ της διαπλάσεως του εδάφους της, κατά το υψηλότερον ιδίως μέρος αυτής και εκ των υπ’ αυτήν ανευρεθέντων πολλαχού διαφόρων αρχαιολογικών σημείων, φαίνεται ότι όντως η πόλις, ανέκαθεν από της κτίσεως αυτής, ευρίσκεται εις το αυτό σημείον, το οποίον, διά των επανειλημμένων προσχώσεων, γενομένων επί μακρά έτη εκ διαφόρων λόγων, έλαβε δε την μορφήν υψώματος, παρεμφερούς περίπου προς τους εν τη πέριξ αυτής πεδιάδι απαντώντας σποραδικώς τύμβους (τούμπες) κακώς δε τινές τοποθετούσιν αυτήν εις τον παρά το χωρίον Χατζηλάρ2χώρον, ένθα διακρίνονται ερείπια αρχαίων ελληνικών τειχών, άτινα όμως ….ανήκουσιν εις την διάσημον και πλουσίαν εν τη αρχαιότητι πόλιν των Πελασγών, την Κραννώνα.» Επαμεινώνδας Φαρμακίδης: «Η Λάρισα. Τοπογραφική και ιστορική μελέτη» εισαγωγή, σχόλια Κ. Σπανός εκδ. Γνώση Λάρισα 2001, σελίδα 18. Thomas D. Goodell: Η αφάνεια των αρχαίων μνημείων της Λάρισας
«…είχαμε ένα ολόκληρο απόγευμα για να ξεκουραστούμε και να δούμε τη Λάρισα και να κλείσουμε μια άμαξα για τα Τέμπη την επαύριο. Γυρίσαμε την πόλη, περάσαμε από το παζάρι και ανεβήκαμε εκείνη την ομαλή ανηφόρα της ακρόπόλης. Λίγα είναι τα δημιουργήματα των ανθρώπων της αρχαιότητας σ’ αυτή την περιοχή που μπορούν να φανούν. Το τι μπορεί να ανακαλύψουν οι μελλοντικές εκσκαφές δεν είναι σίγουρο. Παρακαταθήκη 3.000 ετών, μάλλον, βρίσκεται βαθιά στη γη…” Thomas D. Goodell, μτφ. Β. Αργυρούλη, «Ένα ταξίδι στη Θεσσαλία του 1897» Θεσσαλικό Ημερολόγιο, εκδ. Κ. Σπανός, 31 (Λάρισα 1997) σ. 279-288 .
